Olkusz – historia górnictwa cynku i ołowiu.
Olkusz – historia górnictwa cynku i ołowiu.
Jedziemy do Olkusza - miasta na zachodnich rubieżach Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. Jeden z najważniejszych ośrodków górnictwa rud cynkowo-ołowiowych w Polsce. Na przestrzeni wieków nazwy miasta kształtowały się bardzo różnie: w 1257 r. –Lcuhs, w 1262 r. – Hilcus, w 1301 r. – Helcus, w 1314 r. – Ylcus, w 1409 r. – Elcus, i od roku 1462 - Olkusch. Zwiedzanie Olkusza rozpoczynamy od spaceru po uliczkach miasta na których wita nas „Woj” z herbem miasta. Dochodzimy do rynku. W rynku kilka zabytkowych kamienic mieszczańskich (najstarsza całkowicie zachowana, tzw. Batorówka, XVII w.). Przechodząc dookoła rynku oglądamy zabytkowe kamieniczki:
nr 29 - z XVI w., należała kiedyś do Myszkowskich (?Męcińskich?), ozdobiona renesansowym portalem, wewnątrz marmurowe schody. Pod kamienicą piwnice o 4 kondygnacjach, które łączą się podziemnymi korytarzami, dziś częściowo zasypanymi, z kościołem i budynkiem po przeciwnej stronie rynku (nr 4 klasycystyczny budynek dawnego starostwa)
nr 25 - piękny barokowy portal ozdobiony gmerkiem Macieja Słowaka
nr 24 - trzykondygnacyjne piwnice, na miejscu pałacu Tęczyńskich
nr 20 - najstarsza zachowana w całości kamienica Olkusza, podparta skarpami, zwana Batorówką albo Królewską (podobno miała być własnością Stefana Batorego). Obecnie mieści się tu Muzeum Regionalne (założone w 1911 r., min. zbiór monet olkuskich). Obecny wygląd z XVII w.
nr 16 - gotycki portal z czerwonego piaskowca z byłego kościoła Augustianów (w fasadzie budynku w 1968 r. odkryto cenne fragmenty gotyckie).
nr 15 - w fasadzie budynku z 1968 r. odkryto cenne fragmenty gotyckie (z XV w.)
nr 11 - przebudowany dawny pałac Wielopolskich
nr 4 ( 2) - klasycystyczny budynek dawnego starostwa z 1828 r. (do 1975 r. mieścił się tu urząd powiatowy) posiada kilkukondygnacyjne, sklepione piwnice połączone przejściami podziemnymi z kościołem i budynkiem nr 29. Na tym miejscu w XVI / XVII w. była mennica państwowa króla Stefana Batorego
nr 2 - klasycystyczny budynek zarządu miejskiego
Z Rynku gdzie stoi pomnik ku czci pomordowanych przez Niemców mieszkańców Olkusza przechodzimy do Muzeum Regionalnego mieszczącego się w najstarszej kamienicy na rynku w Batorówce:
Olkuskie Muzeum Regionalne PTTK im. Antoniego Minkiewicza należy do najstarszych muzeów PTTK w Polsce. Zostało założone w 1911 roku. Od ponad trzydziestu lat mieści się w "Batorówce", zabytkowej kamienicy przy olkuskim Rynku. Zbiory muzeum zawierają ponad 700 eksponatów, a księgozbiór ponad 900 tytułów. Wiele z nich to cenne "olkusiana", książki poświęcone historii Olkusza. W muzeum można oglądać ekspozycję górnictwa kruszcowego z bogatymi zbiorami geologicznymi, dział poświęcony historii miasta i regionu, są także zbiory etnograficzne. Do cenniejszych eksponatów można zaliczyć gmerk wykuty w kamieniu, średniowieczny miecz zwany katowskim, zbiór map, monet, obrazów i starych fotografii.
..z muzeum udajemy się do Bazyliki p.w. św. Andrzeja Apostoła:
Ta gotycka budowla powstała na przełomie XIII i XIV wieku. Najstarsza część kościoła stanowi obecnie prezbiterium. Kościół został rozbudowany w czasach Kazimierza Wielkiego. Kościół o konstrukcji halowej został zbudowany z cegły i miejscowego czerwonego piaskowca. W XV wieku do południowej ściany dobudowano kaplicę św. Anny. Na początku XVII wieku dobudowano kruchtę oraz renesansową kaplicę Loretańską. W jej podziemiach znajduje się krypta z grobem fundatora, bogatego olkuskiego mieszczanina - Stanisława Amendy. We wnętrzu renesansowy ołtarz z początku XVII wieku z obrazem św. Andrzeja Apostoła - patrona kościoła. Najstarszym zabytkiem jest gotycki poliptyk z końca XV wieku. Pamiątką górniczej przeszłości miasta jest tu też chrzcielnica wykonana pod koniec XVI wieku z olkuskiego ołowiu i okazały, półtorametrowej wysokości srebrny krzyż gwarków, podarowany w XVII wieku przez olkuskich górników. Wnętrze kościoła zdobią nagrobki mieszczan z charakterystycznymi gmerkami i gotyckie stalle. Stojąca obok kościoła neogotycka dzwonnica została zbudowana na początku XX wieku.
Warto zwrócić też uwagę na zabytkowe organy, jeden z najcenniejszych zabytków Olkuskiej Bazyliki.
Są to późnorenesansowe organy z 1611 roku, kiedy to podpisano umowę na wykonanie instrumentu z Hansem Hummlem, wybitnym organomistrzem niemieckim mieszkającym w Krakowie. Po śmierci syna, który zginął podczas budowy instrumentu, Hummel opuścił Olkusz. Budowy organów dokończył jego uczeń, Jerzy Nitrowski. Długoletnia konserwacja organów zakończona w 1992 roku przywróciła im dawna świetność. Instrument posiada dwa manuały (klawiatury ręczne), pedał (klawiaturę nożną) i 31 głosów. Olkuskie organy mistrza Hummla przedstawiają szczególną wartość, zachowały oryginalny mechanizm i znaczną większość spośród 1776 piszczałek. Te głosy, które uległy przeróbce, zostały wiernie zrekonstruowane według zachowanych wzorów. Aby uzyskać jak najwierniejsze brzmienie zdecydowano się na strojenie organów w obowiązującym w połowie XVII wieku stroju nierównomiernie temperowanym. Dlatego na olkuskim instrumencie można wykonywać tylko muzykę renesansową i wczesnobarokową
..i legenda o organach i klątwie:
Gdy w pocz. XVII w. olkuscy gwarkowie zamawiali u norymberskiego organmistrza Jana Hummla instrument dla kościoła św. Andrzeja, wybitny ten artysta zapewne gdyby wiedział jak potoczy się jego przyszłość, nie podjąłby się tego zlecenia. Nie miał jednak, co oczywiste kobiecej intuicji, a ponieważ jeszcze przyobiecano mu sowite wynagrodzenie, zabrał się w 1611 r. do pracy. Pracował kilka lat, robota paliła mu się w rękach, gdy oto zdarzyło się nieszczęście, które przypieczętowało los artysty. Z rusztowania spadł kilkuletni syn Hummla i zabił się (pod organami znajduje się do dziś drewniane epitafium poświęcone małemu Hummlowi). Organmistrz porzucił niedokończoną pracę i wyniósł się z Olkusza. Gwarkowie, którzy zdążyli już mu zapłacić, ścigali go pismami domagającymi się powrotu do Olkusza. W sprawę włączył się nawet sam król Zygmunt III Waza. Hummel w tym czasie budował już organy w słowackiej Lewoczy. Ścigany za porzucenie pracy w Olkuszu, załamany zgonem syna, sam w końcu rzucił się z rusztowania, by śmierć położyła kres jego troskom. Co ciekawe, kilka lat przed tragedią w kościele św. Andrzeja, podobny wypadek miał się zdarzyć w innym olkuskim kościele, nieistniejącej już dziś świątyni p.w. Najświętszej Marii Panny. Tamże w 1606 r. zginął 6-letni Jacek, synek innego organmistrza z Norymbergii Andrzeja Hansa. Minęło z górą trzy i pół wieku, gdy w kościele św. Andrzeja wydarzyła się inna tragedia. W końcu lat 60. XX w. trwały tu prace konserwatorskie, które prowadził prof. Józef E. Dutkiewicz. Wcześniej ten wybitny naukowiec badał dworek klasztorny w Rudawach (k. Bochni), gdzie odkryto pod tynkiem stare malowidła. Mimo iż natknięto się na tabliczkę ostrzegającą przed odsłonięcie ani chybi przeklętych malowideł, prof. Dutkiewicz nie wstrzymał prac. Fresk przedstawiał gromadę przerażonych zakonników. W dwa tygodnie później prof. Dutkiewicz spadł z rusztowania w olkuskim kościele i zginął na miejscu. I jemu poświęcone epitafium zawisło na ścianie prezbiterium.
Zwiedzanie Olkusza kończymy przy odbudowanej baszcie i zrekonstruowanych murach obronnych miasta:
Malowniczym zakątkiem starego miasta jest również zrekonstruowana baszta wraz z fragmentem murów obronnych. Jak przekazuje Długosz, Olkusz został otoczony kamiennym murem za czasów Kazimierza Wielkiego. Mur miał ponad 1100 metrów długości i 9 metrów wysokości. Broniło go dodatkowo 14 baszt zbudowanych na planie prostokąta. Odbudowana baszta jest dwukolorowa. Fragmenty muru i baszty zbudowane z czerwonego piaskowca pokazują stan z XIV wieku. To czasy, kiedy powstawał olkuski system obrony. Wtedy baszta była otwarta od strony miasta, wznosiła się na wysokość muru i podobnie jak on była zakończona blankowanym krenelażem. Powyżej domurowano część z białego wapienia, zadaszono basztę i mur. Tak wyglądał olkuski system obronny w XV wieku. We wnętrzu baszty, gdzie znajduje się popularna kawiarnia, można zobaczyć oryginalne fragmenty muru pochodzące z XIV wieku.
